"NİDEM TAPMACASI". TEXNOLOGİYA PAYLANMASI VƏ İXTİRA EHTİMALI ƏYRİLƏRİ.

"Nidem tapmacası" (The Needham Puzzle) nədir?

13-cü əsrə Çin Britaniya kimi ölkələrin 18-ci əsrə qədər çata bilmədiyi texnologiyaya və sənayeyə sahib idi. Çinin qərb ölkələrindən əsrlər əvvəl sənaye inqilabı etmə potensialı var idi, amma edə bilmədi. 20-ci əsrdə Britaniya alimi Josef Nidem belə bir sualla bu vəziyyətin səbəbini öyrənməyə çalışdı: Keçmişdə Çin niyə digər ölkələrdən daha çox inkişaf etmişdi? Bəs niyə bu gün Çin geridə qalıb və o ölkələrdən öndə deyil?

Nidem tapmacasına cavab tapmaq üçün bir çox fərziyyələr irəli sürülmüşdür. Bir fərziyyəyə görə Çinin mühafizəkar mədəni kimliyi onun geri qalmasının səbəbkarı idi. Digər fərziyyəyə görə isə Çinin vahid bir ölkə olması səbəbiylə yaranan daxili rəqabət onu geri salırdı, qərbdə isə çox sayda kiçik ölkələr var idi. Amma Çin tarix boyunca da eyni mühafizəkar kimliyə sahib idi, həmçinin Çin güclü inkişaf yaşadığı dövrlərin bir çoxunda da vahid ölkə idi. Üçüncü bir fərziyyə Çində əqli mülkiyyət hüquqlarının qorunması sisteminin olmamasını səbəb göstərir, amma bunun sənaye inqilabında həlledici rolunun olub-olmaması sual altındadır, həmçinin digər nəzəriyyələr kimi Çinin tarixi inkişafını açıqlamır.

Bəs səbəb nə idi?

Nidem'in tapmacasının açıqlamasına keçmədən öncə "texnologiya paylanma əyrisi" və "ixtira ehtimalı əyrisi" ilə tanış olaq. (Qrafik 1.)

Qrafik 1.

Qrafikdə üfüqi xətt üzrə texnoloji inkişaf səviyyəsi, həmçinin istehsal miqdarı, şaquli xətt üzrə isə hər hansı bir istehsal həcminə çatmaq üçün tələb olunan istehsal faktorlarının bölüşdürülməsi, başqa sözlə istehsalın xərci göstərilib. Burada texnologiya dedikdə hər hansı bir istehsal prosesi üçün resursları bölüşdürmə metodları nəzərdə tutulur. Qrafik üzərindəki "A", "B", "C" nöqtələri, həmçinin əyrinin alt hissəsində qalan bütün nöqtələr müəyyən bir texnoloji inkişaf səviyyəsində, müəyyən bir resurs bölüşdürmə metodu ilə və ya istehsal xərci ilə əldə edə biləcəyimiz məhsul həcmini göstərir. Qrafikdə sağa getdikcə istehsalın miqdarı artır. Məsələn "A" və "C" nöqtələri eyni istehsal miqdarına çatmağı iki fərqli üsuludur, "C", "A" ilə müqayisədə daha az xərc tələb edən metoda sahibdir. "B" isə eyni qədər xərclə "A"dan daha çox məhsul istehsal edən nöqtədir, çünki B nöqtəsində daha yüksək texnologiya mövcuddur. Əyrinin yuxarısında qalan nöqtələr iqtisadiyyat üçün əlçatmaz olan nöqtələrdir. 

İxtira ehtimalı əyrisini də elə texnologiya paylanması əyrisi ilə eyni qrafik üzərindən izah etmək mümkündür. İxtira ehtimalı əyrisi nəzəriyyəsinin 3 əsas iddiası var.

Birincisi, müəyyən edilmiş bir texnologiya səviyyəsində yeni metodlar yoxlamaq üçün nə qədər çox cəhdlər olsa yeni bir şey kəşf etmə ehtimalı o qədər yüksək olur. Buna təcrübəyə əsaslanan ixtiralar deyilir.

İkincisi, müəyyən cəhd sayı üçün texnologiya paylanma əyrisinin nə qədər solunda olsanız, yeni bir şey kəşf etmə ehtimalınız o qədər yüksəkdir. Sağa getdikcə isə ehtimal azalır. Məsələn, "A" nöqtəsində ixtira etmə ehtimalı "B" nöqtəsindən daha çoxdur.

Üçüncüsü, müəyyən texnologiya səviyyəsi və müəyyən cəhd sayı üçün, texnologiya paylanma əyrisi sağa sürüşdükcə ixtira etmə ehtimalı artır. Texnologiya paylanma əyrisini bir neçə səbəb sağa sürüşdürə bilər. Məsələn, hansısa alimin şəxsi zəkasıyla etdiyi yeniliklər, elmi araşdırmalar və ya hansısa yeni materialın kəşf edilməsi. Misal üçün, tarixdə dəmirin kəşf edilməsi texnologiya paylanma əyrisini sağa sürüşdürmüş və bir çox yeni kəşf üçün şərait yaranmışdı.

Bu üç fikri Nidem tapmacasını açıqlamaq üçün istifadə edə bilərik.

Erkən dövrlərdə Çin əhalisinin çox olması sayəsində ciddi texnoloji inkişafa çatmışdı. Belə ki, insan sayının çox olması təsərrüfatdakı yeni cəhd sayını artırırdı. Cəhdlərin sayı artdıqca isə yeni texnoloji kəşflərin önü açılırdı.

Çinin şimali hissəsi işğal edildikdən sonra əhali ölkənin iqtisadi mərkəzini mərkəzi və cənub hissələrə daşımağa məcbur oldu. Çin əhalisi özünə yad olan, öyrəncəli olmadığı bir mühitə düşdü, yəni texnologiya paylanma əyrisinin solunda qərarlaşdı. Yeni bitkilərin əkini üçün çox ciddi texnoloji yeniliklər əldə edilməyə davam etdi.

Amma 18-ci əsrdən başlayaraq vəziyyət dəyişdi. Avropa ölkələri təsadüfi cəhdlərə əsaslanan ixtiralardan, qəsdli sınaqlara, elmi araşdırmalara əsaslanan ixtira sisteminə keçid etdi. Beləcə qərbin texnologiya paylanma əyrisi sağa sürüşməyə başladı. Çin ixtira sistemini dəyişməyi bacarmadı, çünki birincisi, Çin bürokratik ölkə idi, kapitalist dəyərlərin və müasir elmin formalaşması üçün əlverişli şərait yox idi. Avropada sənaye iri firmaların əlində idi, Çində isə kiçik təsərrüfatlardan ibarət rəqabətli bazar var idi. İri firmalar dövriyyələri çox yüksək olduğu üçün elmi araşdırmalara maliyyə ayıra bilirdilər, Çindəki kiçik ev təsərrüfatlarının isə buna yetəcək pulu yox idi. Bundan başqa, qərbdən fərqli olaraq Çinin ağıllı və parlaq gələcək vəd edən gəncləri elmə yönəlmək əvəzinə 10 ilə yaxın Konfutsi ideyalarının əks olunduğu kitabları oxuyaraq dövlət qulluğuna hazırlaşmağı üstün tuturdular, bu onlar üçün daha əlverişli idi. 

Beləliklə, tarix ərzində əhalisinin çoxluğu və ərazisinin genişliyi, müxtəlif iqlimlərə sahib olması sayəsində texnologiya lideri olan Çin, ixtiraların əsası təcrübələrdən sınaqlara keçdiyi vaxtdan etibarən gerilədi, Avropa isə sürətli inkişafa başladı.