Makroiqtisadi Multiplikatorlar

Multiplikator nədir?

Makroiqtisadiyyatda multiplikator bir dəyişənin (tutaq ki, Y) kənar bir dəyişəndə (tutaq ki, X) olan artma və azalmalara hansı dərəcədə qarşılıq verdiyini göstərən əmsaldır. Başqa sözlə, X dəyişəninin a vahid dəyişməsi ilə Y dəyişəni Mxa vahid dəyişirsə, burada M multiplikator sayılır.

Makroiqtisadi multiplikatorların 2 ən çox bilinən növü var. Bunlar "Pul multiplikatoru" və "Fiskal multiplikator"dur.

Pul multiplikatoru nədir?

Bu suala cavab vermək üçün əvvəlcə kommersiya banklarının necə "pul yaratdığını" başa düşmək lazımdır. Banklar fiziki və hüquqi şəxslərin pulunu depozit olaraq qəbul edirlər və təbii ki, bu pulu öz kassalarında saxlamır və digər fiziki və hüquqi şəxslərə kredit şəklində verirlər.  Əgər bir kommersiya bankı qəbul etdiyi depozitin hamısını kredit şəklində versə və bu zaman depozit sahibləri də öz pullarını geri tələb etsələr, bank iflasa uğrayacaq. Bunun qarşısının alınması üçün banklar öz kassalarında və ya Mərkəzi Bankda Mərkəzi Bank tərəfindən müəyyən edilmiş "Məcburi Ehtiyat" saxlayırlar. Məcburi Ehtiyat norması faizlə göstərilir və kommersiya bankları tərəfindən cəlb olunmuş depozitlərin Mərkəzi Bankda məcburi saxlanılan hissəsidir. (Link) 

Tutaq ki, bir ölkədə Məcburi Ehtiyat norması 20% təşkil edir. Bu o deməkdir ki, bank qəbul etdiyi bütün depozitlərin 20%ni ehtiyat olaraq saxlamalıdır. Məsələn, X adlı şəxs A adlı banka 1000 dollar depozit yatırır. A bankı 200 dollar ehtiyat saxlayaraq qalan 800 dolları Y adlı şəxsə kredit şəklində verir. X-in hələ də 1000 dolları var, amma artıq Y-in də 800 dolları var, hansı ki, bu 800 dollar kredit verilənədək mövcud deyildi. Beləcə A bankı iqtisadiyyatdakı pul kütləsini 800 dollar artırmış oldu. Y adlı şəxsə verilən 800 dollar müəyyən bir vaxt ərzində iqtisadiyyatda dövr edib B bankına depozit olaraq daxil olur. Öz növbəsində B bankı da bu 800 dolların 20%-ni (160 dollar) ehtiyat saxlayaraq qalan 640 dolları Z adlı şəxsə kredit şəklində verir və iqtisadiyyatda yenə də "heç nə"dən 640 dollar pul yaranmış olur. Eyni proses təkrarlanır və ilkin 1000 dollar pul sonsuz sayda kommersiya bankına depozit olaraq daxil olur və müəyyən bir hissəsi saxlanmaqla kredit şəklində bankı tərk edir. İlkin 1000 dolların 20% məcburi ehtiyat norması olduğu halda yarada biləcəyi maksimal məbləğ isə özü də daxil olmaqla 5000 dollardır. Başqa sözlə, ilkin 1000 dollar depozit iqtisadiyyatdakı pul kütləsini "heç nə"dən 4000 dollar artıra bilər.

$5000/$1000 = 5 isə sözü gedən iqtisadiyyatdakı PUL MULTİPLİKATORUdur. Yəni haqqında danışılan iqtisadiyyatda banka qoyulan depozitlər özlərinin 5 qatı qədər pul yaratmaq potensialına malikdirlər. Pul multiplikatoru 1/(Məcburi Ehtiyat norması) düsturu ilə hesablanır. Yəni bizim nümunəmizdə     1/20% = 1/0.2 = 5

Azərbaycanda Məcburi Ehtiyat norması 2015-ci ilin mart ayında verilən qərara əsasən 0.5% təşkil edir. Yəni, ölkəmiz üçün pul multiplikatorunun hesablanması bu cür olacaq: 1/0.5% = 1/0.005 = 200

Başqa sözlə bu gün sizin banka qoyduğunuz 1000 manat uzun bir dövr ərzində iqtisadiyyatda 200 min manata çevrilə bilər. 

Məcburi Ehtiyat norması və pul multiplikatoru həmçinin Milli Bankın ən çox istifadə etdiyi 3 pul siyasəti alətindən biridir. (Digər ikisi Açıq Bazar Əməliyyatları və Uçot dərəcəsi) Milli Bank iqtisadiyyata təkan vermək istədikdə Məcburi Ehtiyat normasını azaldaraq pul multiplikatorunun yüksəlməsinə səbəb olur və bankların kredit vermə qabiliyyəti artmış olur. İqtisadiyyatı sakitləşdirmək istədikdə isə, əksinə. 

Fiskal Multiplikator nədir?

Dövlət illik Ümumi Daxili məhsulun həcmini və ümumilikdə iqtisadiyyatı nəzarətdə saxlamaq üçün vergi faizlərində və dövlət xərcləmələrinin miqdarında mütəmadi dəyişikliklər edir. Bu dəyişikliklərin iqtisadiyyatda və ÜDM-də öz əksini necə tapmasını Fiskal Multiplikator müəyyən edir. Fiskal multiplikatorun bir növü isə dövlət xərclərinin dəyişməsinin Ümumi Daxili Məhsulun həcminə təsir gücünü göstərir

Aydın məsələdir ki, istər hüquqi istərsə də fiziki şəxslər öz gəlirlərinin hamısını xərcləmirlər. Müəyyən bir hissəsi "yığım" (qənaət) olaraq saxlanır, qalanı isə "istehlak"a yönəlir. Ümumi gəlirin yığıma ayrılan hissəsi "Yığıma Son Meyillilik" (YSM) (Marginal Propensity to Save), istehlaka ayrılan hissəsi isə "İstehlaka Son Meyillilik" (İSM) (Marginal Propensity to Consume) adlanır. YSM və İSM hər bir ölkə üçün ortalama olaraq faizlə müəyyən olunur.

Tutaq ki, bir ölkədə YSM 20%-dir. Bu o deməkdir ki, hər bir hüquqi və fiziki şəxs öz gəlirlərinin 20%-ni saxlayır, 80%-ni xərcləyir. Misalı davam edək. Tutaq ki, dövlət öz xərclərini 1.000.000 dollar artırmaq qərarına gəldi və A adlı inşaat şirkəti ilə körpü tikintisi üçün razılaşma əldə etdi. Nəzərdə tutulan 1 milyon dolları şirkətin hesabına köçürdü. Beləcə ölkənin ÜDM-i 1.000.000 dollar artmış oldu. Şirkət bu məbləğin 20%-ni, yəni 200.000 dolları yığım olaraq saxlayıb, qalan 800.000 dollarla B adlı cihaz istehsal edən şirkərdən tikinti qurğuları aldı. ÜDM daha 800.000 dollar artdı. B adlı şirkət də öz növbəsində 800.000 dolların 20%-ni, yəni 160.000 dolları saxlayaraq qalan 640.000 dolları yeni şirkət binası almaq üçün C adlı şirkətə ödədi, ÜDM 640.000 dollar artdı. Bu, beləcə sonsuz sayda təkrarlanır. YSM-in 20% olması halında dövlət xərclərində olan  milyon dollarlıq artım ÜDM-də öz əksini 5.000.000 dollar şəklində tapmaq potensialına sahibdir. Yəni, bu nümunədə FİSKAL MULTİPLİKATOR $5.000.000/$1.000.000 = 5 olacaq. Fiskal Multiplikator 1/YSM və yaxud 1/(1-İSM) düsturları ilə hesablanır. Yəni, YSM 5% olarsa multiplikator 20, 10% olarsa multiplikator 10, nümunəmizdə olduğu kimi 20% olarsa multiplikator 5 olacaq.