Mümkünsüz trio - (Impossible trinity)

Universal olaraq universitet tələbələri təhsil müddətləri boyunca “üçbucaq”ın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş “Əla qiymətlər”, “Sosial aktiv həyat” və “Normal yuxu” dilleması arasında seçim etmək məcburiyyətində qalırlar. 

Normal praktiki şəraitdə hər hansı şəxsin hər üç “nöqtəni” eyni zamanda yerinə yetirməsi bir qədər çətin, daha konservativ yanaşsaq mümkünsüzdür deyə bilərik. Belə ki, “əla qiymətlər” və “normal yuxu” arzu edən şəxs məcbur olaraq “sosial aktiv həyat”dan, “sosial aktiv həyat” və “əla qiymətlər” arzu edən şəxs “normal yuxudan”, “normal yuxu” və “sosial aktiv həyat” arzu edənlərsə “əla qiymətlər”dən imtina etmək məcburiyyətində qalır. Göründüyü kimi, üçbucağın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş seçimlərin üçünü də eyni anda seçə bilmirik, hər zaman bir seçimi mütləq şəkildə “qurban” verməli oluruq və “mümkünsüz trio” dilleması ilə üzbəüz qalırıq.

Müasir dövrdə “Mümkünsüz trio” problemi ilə tək tələbələr deyil, eyni zamanda dövlətlər də qarşılaşır. Lakin dövlətlərin qarşılaşdığı “mümkünsüz trio”da seçimlər normal olaraq – “əla qiymətlər”, “sosial aktiv həyat”, “normal yuxu” deyil də, aşağıda göstərilmiş şəkildə - “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”ndən ibarət olur.

Başqa sözlə desək, “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”nin eyni anda mövcud olması mümkün olmur, hər zaman seçimlərdən biri qurban verilməli olur.

Təsəvvür edək ki, dünya ortalamasında uçot faiz dərəcəsi 7%-dir (şərti faiz dərəcəsi). Əgər  “A” adlı ölkənin mərkəzi bankı müstəqil pul siyasətinə əsasən öz uçot faiz dərəcələrini 3%-ə endirsə, investorlar aşağı faiz dərəcəsinə malik  “A” adlı ölkənin valyutasını satıb, daha yuxarı faiz dərəcəsinə malik digər xarici valyutaları alacaqlar (7%>3%). Yerli valyutanın kütləvi şəkildə satılması isə məzənnənin kəskin şəkildə dəyişməsinə səbəb olacaq (qeyri-sabit məzənnə). Sabit məzənnəyə və müstəqil pul siyasətinə sahib olmaq istəyən “A” adlı ölkə isə yalnız kapital axınlarına məhdudiyyətlər qoymaqla (günlük, aylıq alış-satış limitləri) buna nail ola bilir (Seçim B). Müstəqil pul siyasəti və sərbəst kapital axını siyasəti izləndiyi zaman isə yerli valyutanın investorlar tərəfindən kütləvi şəkildə satılmasına görə sabit məzənnə siyasətini izləmək mümkün olmur (Seçim C). Sərbəst kapital axını və sabit məzənnəyə (Seçim A) sahib olmaq üçünsə, müstəqil pul siyasətindən imtina edilməli, dünya-uçot faiz dərəcələri qəbul edilməlidir. 

Nəzəriyyədə başa düşdük, bəs praktiki olaraq kimlər nə edir?

Seçim A (Sərbəst kapital axını – Sabit Məzənnə)

Avrozona ölkələri hazırkı dövrdə müstəqil pul siyəsətindən imtina etməklə, sərbəst kapital axını və sabit məzənnə siyasəti (valyuta əvəzlənməsi) həyat keçirirlər. Avropa Mərkəzi Bankı üzv ölkələrin adından pul siyasətini həyata keçirir və üzvlər də bu siyasəti izləmək məcburiyyətindədir.

*Qeyd – Sabit məzənnə siyasəti zamanı avrozona ölkələri eyni valyutanı – avronu ortaq valyuta kimi qəbul edərək öz valyutalarını avroya qarşı "bərkidib", başqa sözlə desək sabitləyib və avro ilə əvəzləyiblər. Bu səbəbdən, nümunədə qeyd edilmiş sabit məzənnə deyildikdə, avronun avrozon daxilində sabit olunmasından söhbət gedir.   

Seçim B (Sabit Məzənnə - Müstəqil pul siyasəti)

Azərbaycan “Seçim B”-in hazırkı dövrdə izləyicilərindən biridir. Belə ki, mərkəzi bank tərəfindən uzun müddətdir de-fakto sabit məzənnə (1USD = 1.7 AZN) və müstəqil pul siyasəti həyata keçirilir. Buna qarşılıq olaraq isə, hüquqi və fiziki şəxslərin gündəlik və aylıq olaraq xarici valyuta alış-satışına limitlər qoyulub (sərbəst kapital axını). Böyük ölkələr sırasında isə Çin hazırda “Seçim B”-yə üstünlük verir.

Seçim C (Sərbəst kapital axını – Müstəqil pul siyasəti)

“Sərbəst kapital axını –Müstəqil pul siyasəti” ikilisinin izləyicilərin böyüyü kimi ABŞ-ın adını çəkə bilərik. Belə ki, ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən kapital axının sərbəstliyi və müstəqil pul siyasəti seçildiyi üçün ölkə üzən məzənnəyə sahibdir (qeyri-sabit məzənnə).

Yazıda işlənmiş əsas anlayışların izahı:

Sərbəst kapital axını – Ölkə iqtisadiyyatına daxil edilən və ya çıxarılan, xarici və ya yerli valyuta məbləğlərinə qarşı hər hansı müdaxilənin olmaması mənasına gəlir. Ümumi olaraq müdaxilələr iki formada aparıla bilir: 1) Xarici valyutanın girişi və çıxışı idarə olunur və ya məhdudlanır (alış-satış limitləri) 2) Xarici valyutanın çıxışında vergi tətbiq olunur (Tobin Vergisi)

Sabit məzənnə – Əgər ölkə məzənnəsi mərkəzi bank və ya müvafiq orqan tərəfindən yeni qərara qədər dəyişməmək üzrə müəyyənləşibsə buna sabit məzənnə deyilir. Məzənnənin iqtisadiyyatda baş verən dalğalanmalara əsasən müəyyənləşməsi isə üzən məzənnə adlanır. 

Müstəqil pul siyasəti – Ölkə mərkəzi bankının və ya müvafiq orqanın müstəqil şəkildə uçot-faiz dərəcələrini, inflyasiya hədəflərini sərbəst şəkildə müəyyənləşdirməsinə deyilir. 

Nəy(e)dik, nə olduq...

Hər nə qədər çox qısa müddət imiş kimi görünsə də, 2007-ci ildən bu yana 11 il ötüb. 2007-2017-ci illərdə dəyişməyən şeylərin sayı hesabı yoxdur, lakin, dəyişənlər də az deyil. Məsələn, gəlirlərimiz. 10 il ərzində ortalama bir Azərbaycanlının nominal gəliri manatla 2.5 qat artıb (Dövlər Statistika Komitəsi). Bu göstərici inflasiya və devalvasiya kimi faktorları gözardı edir. Bu illər ərzində Azərbaycanda istehlakçı qiymətlərinin təqribən 1.6 dəfə (Dünya Bankı) artdığını nəzərə alsaq deyə bilərik ki, ortalama olaraq hər birimiz təqribən 55% varlanmışıq. 

Bəs bu varlanma bizim istehlakçı kimi davranışımıza necə təsir göstərib? Aşağıdakı diaqram Azərbaycanda bir sıra məhsulların adambaşına istehlakını 2007 və 2017-ci illər üzrə müqayisə etməyə imkan verir. Diaqramdan aydın olur ki, 10 il ərzində biz daha az tərəvəz və çörək yeməyə, daha çox ət, süd məhsulları və meyvə yeməyə başlamışıq.

Əgər biz 2007-ci ildə adambaşına 29 kiloqram ət yeyirdiksə, indi bu göstərici 37 kiloqramdır. Dünya üzrə adambaşına ət istehlakının 34 kiloqram olduğunu nəzərə alsaq deyə bilərik ki, vəziyyətimiz elə də pis deyil. Lakin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici  75-80 kiloqramdan yuxarıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyyə etdiyi illik ət istehlakı miqdarı da bizim mövcud istehlakımızın 2 qatından artıqdır (84 kq).

İllər ərzində hansı məhsulun istehlakının 2007-ci il ilə müqayisədə necə dəyişdiyini görmək üçün ərzaq istehsalı indeksini hesablamaq yerinə düşər. Bu indeks belə hesablanır:

Burada X müəyyən il üçün indeksin dəyərini, C isə istehlak miqdarını göstərir. Beləliklə, 2007-ci il üçün indeksin dəyəri 100-ə bərabər olmuş olur.  

Hər məhsulun 2007-ci il üçün adambaşına istehlakını “100”-ə sabitləyib növbəti illəri ona uyğun olaraq dəyişsək ortaya aşağıdakı kimi bir mənzərə çıxır. Belə aydın olur ki, 10 il ərzində ən yüksək artım süd məhsullarında olub (+40%).

Ət istehlakının artmış olması önəmli göstəricidir, lakin bu artımın əsasını hansı ət növünün təşkil etməsi də vacib məsələdir. Yuxarıda ümumi ərzaq kateqoriyaları üçün hesabladığımız istehlak indeksini ət növləri üçün də hesablaya bilərik.

Görünür ki, ənənəvi olaraq istehlak edilən 3 əsas ət növündən ən ciddi artım quş ətinin istehlakında olub. Belə ki, adambaşına quş əti istehlakı 2007-ci il ilə müqayisədə 35% artıb. Bu artımın əsas hissəsi isə (~20%) 2015-ci ildən, yəni devalvasiyadan sonra olub. Bunu quş ətinin qiymətinin digər ətlərlə müqayisədə daha ucuz olması ilə əlaqələndirmək olar. Bununla belə, donuz ətinin istehlakında artım quş əti ilə müqayisədə daha yüksəkdir (40%). Donuz ətinin istehlakı 2013-cü ilə qədər 3 dəfə azalmışdısa da, daha sonra 4 il ərzində 4 qat artmışdır.  

Gələcəklə bağlı proqnoz vermək çətindir. Lakin görünən odur ki, önümüzdəki illərdə toyuq ətinin istehlakındakı artış davam edəcək. Donuz ətinin istehlakı da ciddi şəkildə artacaq, hətta, donuz əti ənənəvi olaraq istehlak edilən ət növünə belə çevrilə bilər. Meyvə istehlakının artmağa davam edəcəyini, tərəvəz istehlakının isə azalan trenddən uzaqlaşaraq artmağa başlayacağını təxmin etmək olar. Belə ki, gəlir səviyyəsi artdıqdan bir müddət sonra insanlar daha sağlam qidalara üz tutmağa başlayırlar. Bu, həm də çörək istehlakının növbəti illərdə də azalacağını deməyə əsas verir.

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi