Universal olaraq universitet tələbələri təhsil müddətləri boyunca “üçbucaq”ın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş “Əla qiymətlər”, “Sosial aktiv həyat” və “Normal yuxu” dilleması arasında seçim etmək məcburiyyətində qalırlar.
Normal praktiki şəraitdə hər hansı şəxsin hər üç “nöqtəni” eyni zamanda yerinə yetirməsi bir qədər çətin, daha konservativ yanaşsaq mümkünsüzdür deyə bilərik. Belə ki, “əla qiymətlər” və “normal yuxu” arzu edən şəxs məcbur olaraq “sosial aktiv həyat”dan, “sosial aktiv həyat” və “əla qiymətlər” arzu edən şəxs “normal yuxudan”, “normal yuxu” və “sosial aktiv həyat” arzu edənlərsə “əla qiymətlər”dən imtina etmək məcburiyyətində qalır. Göründüyü kimi, üçbucağın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş seçimlərin üçünü də eyni anda seçə bilmirik, hər zaman bir seçimi mütləq şəkildə “qurban” verməli oluruq və “mümkünsüz trio” dilleması ilə üzbəüz qalırıq.
Müasir dövrdə “Mümkünsüz trio” problemi ilə tək tələbələr deyil, eyni zamanda dövlətlər də qarşılaşır. Lakin dövlətlərin qarşılaşdığı “mümkünsüz trio”da seçimlər normal olaraq – “əla qiymətlər”, “sosial aktiv həyat”, “normal yuxu” deyil də, aşağıda göstərilmiş şəkildə - “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”ndən ibarət olur.
Başqa sözlə desək, “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”nin eyni anda mövcud olması mümkün olmur, hər zaman seçimlərdən biri qurban verilməli olur.
Təsəvvür edək ki, dünya ortalamasında uçot faiz dərəcəsi 7%-dir (şərti faiz dərəcəsi). Əgər “A” adlı ölkənin mərkəzi bankı müstəqil pul siyasətinə əsasən öz uçot faiz dərəcələrini 3%-ə endirsə, investorlar aşağı faiz dərəcəsinə malik “A” adlı ölkənin valyutasını satıb, daha yuxarı faiz dərəcəsinə malik digər xarici valyutaları alacaqlar (7%>3%). Yerli valyutanın kütləvi şəkildə satılması isə məzənnənin kəskin şəkildə dəyişməsinə səbəb olacaq (qeyri-sabit məzənnə). Sabit məzənnəyə və müstəqil pul siyasətinə sahib olmaq istəyən “A” adlı ölkə isə yalnız kapital axınlarına məhdudiyyətlər qoymaqla (günlük, aylıq alış-satış limitləri) buna nail ola bilir (Seçim B). Müstəqil pul siyasəti və sərbəst kapital axını siyasəti izləndiyi zaman isə yerli valyutanın investorlar tərəfindən kütləvi şəkildə satılmasına görə sabit məzənnə siyasətini izləmək mümkün olmur (Seçim C). Sərbəst kapital axını və sabit məzənnəyə (Seçim A) sahib olmaq üçünsə, müstəqil pul siyasətindən imtina edilməli, dünya-uçot faiz dərəcələri qəbul edilməlidir.
Nəzəriyyədə başa düşdük, bəs praktiki olaraq kimlər nə edir?
Seçim A (Sərbəst kapital axını – Sabit Məzənnə)
Avrozona ölkələri hazırkı dövrdə müstəqil pul siyəsətindən imtina etməklə, sərbəst kapital axını və sabit məzənnə siyasəti (valyuta əvəzlənməsi) həyat keçirirlər. Avropa Mərkəzi Bankı üzv ölkələrin adından pul siyasətini həyata keçirir və üzvlər də bu siyasəti izləmək məcburiyyətindədir.
*Qeyd – Sabit məzənnə siyasəti zamanı avrozona ölkələri eyni valyutanı – avronu ortaq valyuta kimi qəbul edərək öz valyutalarını avroya qarşı "bərkidib", başqa sözlə desək sabitləyib və avro ilə əvəzləyiblər. Bu səbəbdən, nümunədə qeyd edilmiş sabit məzənnə deyildikdə, avronun avrozon daxilində sabit olunmasından söhbət gedir.
Seçim B (Sabit Məzənnə - Müstəqil pul siyasəti)
Azərbaycan “Seçim B”-in hazırkı dövrdə izləyicilərindən biridir. Belə ki, mərkəzi bank tərəfindən uzun müddətdir de-fakto sabit məzənnə (1USD = 1.7 AZN) və müstəqil pul siyasəti həyata keçirilir. Buna qarşılıq olaraq isə, hüquqi və fiziki şəxslərin gündəlik və aylıq olaraq xarici valyuta alış-satışına limitlər qoyulub (sərbəst kapital axını). Böyük ölkələr sırasında isə Çin hazırda “Seçim B”-yə üstünlük verir.
Seçim C (Sərbəst kapital axını – Müstəqil pul siyasəti)
“Sərbəst kapital axını –Müstəqil pul siyasəti” ikilisinin izləyicilərin böyüyü kimi ABŞ-ın adını çəkə bilərik. Belə ki, ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən kapital axının sərbəstliyi və müstəqil pul siyasəti seçildiyi üçün ölkə üzən məzənnəyə sahibdir (qeyri-sabit məzənnə).
Yazıda işlənmiş əsas anlayışların izahı:
Sərbəst kapital axını – Ölkə iqtisadiyyatına daxil edilən və ya çıxarılan, xarici və ya yerli valyuta məbləğlərinə qarşı hər hansı müdaxilənin olmaması mənasına gəlir. Ümumi olaraq müdaxilələr iki formada aparıla bilir: 1) Xarici valyutanın girişi və çıxışı idarə olunur və ya məhdudlanır (alış-satış limitləri) 2) Xarici valyutanın çıxışında vergi tətbiq olunur (Tobin Vergisi)
Sabit məzənnə – Əgər ölkə məzənnəsi mərkəzi bank və ya müvafiq orqan tərəfindən yeni qərara qədər dəyişməmək üzrə müəyyənləşibsə buna sabit məzənnə deyilir. Məzənnənin iqtisadiyyatda baş verən dalğalanmalara əsasən müəyyənləşməsi isə üzən məzənnə adlanır.
Müstəqil pul siyasəti – Ölkə mərkəzi bankının və ya müvafiq orqanın müstəqil şəkildə uçot-faiz dərəcələrini, inflyasiya hədəflərini sərbəst şəkildə müəyyənləşdirməsinə deyilir.
No comments:
Post a Comment