Riski nə qədər sevdiyinizi bilirsinizmi?

Gəlin bir oyun oynayaq və sizə kim olduğunuzu deyim.

Təsəvvür edin ki, dostunuz sizə bir lotoreya bileti hədiyyə edib. Sizdən başqa bu biletdən yalnızca iki nəfərdə var. Üçünüzdən biri püşklə böyük mükafatı, 1500 AZN-i əldə edəcək. Püşkə dəqiqələr qalıb, həyəcan ən üst həddədir. Bu an qarşınıza çıxıram və sizə bir təklif edirəm: "Biletinizi mənə satın."

Biletinizi mənə neçəyə satarsınız? 

Yaxşı düşünün. Qalib olsanız 1500 AZN əldə edəcəksiniz. Amma püşkdən bir qəpiksiz ayrılma ehtimalınız da az deyil: 66.7%. Yəni burada 3 ehtimal var, 0 AZN, 0 AZN və 1500 AZN. Sadə bir hesablama ilə deyə bilərik ki, püşkün nəticəsi olaraq sizin əldə edəcəyiniz gözlənən dəyər 500 AZN-dir. 

Təklifimə qarşılıq bir qiymət düşündünüz mü? 100 AZN? 400 AZN? 500 AZN? 700 AZN? Nə qədər istəyirsiniz?

Cavabınıza əsasən siz necə birisiniz?

Əgər ağlınızdakı minimum məbləğ 500 AZN-dirsə, demək ki, siz riskə qarşı neytral (risk-neutral) bir insansınız. 500 AZN-dən aşağıdırsa, siz riskdən qaçan (risk-averse), 500 AZN-dən yuxarıdırsa, onda siz risk sevən (risk-lover) bir şəxssiniz. 

İnsanların risklərə qarşı olan münasibəti hər situasiya üçün eynidir mi? Məsələn, təsəvvür edin ki, təhsil haqqınızı ödəməyə pulunuz yoxdur və sizə 1200 AZN lazımdır. Eyni ssenari təkrarlansa, bu dəfə bileti neçəyə satmağa razı olardınız? 1000 manat təklif etsəm, yəqin ki rədd edərdiniz. Çünki sizin üçün bu halda 1200 AZN-dən aşağı olan hər hansı məbləğin əhəmiyyəti yoxdur. 

Başqa bir ssenari yoxlayaq. Mükafat məbləği 1 milyard dollar, iştirakçı sayı 10 nəfər, qalib gəlmə ehtimalınız 10%, yəni gözlənilən dəyər 100 milyon dollar olsun. Bu zaman bileti neçəyə satmağa razı olardınız? Düşünün.

Sizi bilmirəm, amma mən bu bileti 1 milyon dollara da satmağa razı olardım. Demək ki, insanın riskə olan münasibətini təyin edən tək şeyin onun xarakteri, risk alma meyli deyil, həm də riskə atılan məbləğin həcmi, mövcud gəlir səviyyəsi, qalib gəlmə ehtimalı, ehtiyac duyulan məbləğ və s. faktorlardır. 

Bəs riskə olan münasibətin iqtisadiyyatda rolu nədir?
İnsanlar - yəni biz iqtisadiyyatın subyektləriyik. Bazarın hansı istiqamətə yönələcəyini təyin edən əsas faktor bizim verdiyimiz qərarlardır.

Maliyyə bazarlarında insanların investisiya qərarlarının əsasını onların riskə olan münasibəti təşkil edir. Əgər bir investor gözlənilən gəliri 10% olan bir səhm yerinə gözlənilən gəliri 5% olan səhmi seçirsə bunun səbəbi böyük ehtimal ki, 5% gəlir vəd edən səhmin daha az riskli olmasıdır.

Bu gün Azərbaycan bankları dollarla olan depozitləri manatla olan depozitlərdən qat-qat aşağı faizlə qəbul edirsə, bunun da səbəbi manatın daha riskli olmasıdır. Avropada banklar Azərbaycan banklarından çox daha aşağı faizlə kredit verirsə bunun da səbəbi Azərbaycan bazarının daha riskli olmasıdır. Daha yüksək faiz vəd edən, amma batma ehtimalı olan bankla daha aşağı faiz vəd edən, amma etibarlı bank arasında seçim etmək sizin riskə nə qədər meyilli olmağınızdan birbaşa asılıdır.

İqtisadiyyatda baş verən proseslərin təməlində duran bu məsələ heç də təsadüfi və əsassız deyil. İnsanların riskə yanaşmasının arxasınca ciddi riyazi əsaslar dayanır. Bu mövzuya daha sonra yenidən qayıdacağıq, bu dəfə daha riyazi.

Borc igidin qamçısıdır. Bəs ölkələrin necə?

Mediada, sosial şəbəkələrdə tez-tez müzakirə edilən mövzulardan biri ölkələrin xarici borcudur. Əvvəlcə xarici borc nədir, onu aydınlaşdıraq. Xarici borc bir ölkənin xarici borc verənlərə - banklara, dövlətlərə, qurumlara və s. olan cəmi borcudur. Bu borc dövlət, şirkətlər və vətəndaşlar tərəfindən götürülmüş ola bilər. Onu da deyim ki, Azərbaycanın elə də ciddi xarici borcu yoxdur. 9.6 milyard ABŞ dolları xarici borc individual olaraq baxanda əlbəttə ki, nəhəng rəqəmdir. Amma nəzərə almaq lazımdır ki, bu göstərici ölkə ÜDM-nin cəmi 22%-i qədərdir. Bəs həqiqətən mi xarici borcun az olması müsbət göstəricidir? Borc azdırsa, hər şey qaydasındadır mı?

Dar çərçivədə yaxınlaşdıqda borclu olmağın yaxşı bir şey olmadığı düşünülə bilər. Lakin, tutaq ki, mənim 1 milyon manat borcum var və bu pulla biznes qurmuşam. Heç borcu olmayan, amma biznesi də olmayan şəxsin vəziyyəti mi daha yaxşıdır, yoxsa mənim?

Aşağıdakı xəritəyə baxaq. Xəritə dünya ölkələrinin xarici borcunun Ümumi Daxili Məhsuluna olan nisbətini göstərir. Göy rəngin tünd çalarları xarici borcu ÜDM-nə nisbətən çox olan ölkələri göstərir. Diqqətinizi çəkən nədir? Bir neçə istisnanı çıxmaq şərti ilə, xarici borcu çox olan ölkələr əksərən Avropa, Şimali Amerika ölkələri və s., yəni inkişaf etmiş ölkələrdir.

Vəziyyətin bir qədər daha aydın olması üçün, aşağıdakı qrafikə nəzər salmaqda fayda var. Qrafikin ordinatında (vertikal xətt üzrə) İnsan İnkişafı İndeksi, absisində (horizontal xətt üzrə) isə xarici borcun ÜDM-ə nisbəti yerləşdirilib. Qrafik barədə danışmağa keçmədən onu qeyd edim ki, İnsan İnkişafı İndeksi (HDI) bir ölkədə insanların ortalama yaşama müddəti, təhsil müddəti və gəlir səviyyəsini nəzərə alaraq hesablanan bir indeksdir. Göstəricisi 0-la 1 arasında dəyişir, 1-ə yaxın göstəricilər yaxşı hesab edilir.

Hesablamalar göstərir ki, xarici borcun ÜDM-ə nisbəti ilə HDI arasında 50%-lik müsbət korrelasiya var.

Göründüyü kimi qrafik qırmızı xəttlərlə 4 hissəyə bölünüb. 1 – HDI 0.7-dən kiçik, xarici borc ÜDM-dən az. 2 – HDI 0.7-dən böyük, xarici borc ÜDM-dən az. 3 – HDI 0.7-dən böyük, xarici borc ÜDM-dən çox. 4 – HDI 0.7-dən kiçik, xarici borc ÜDM-dən böyük.

1-ci bölgədə olan ölkələr adətən kasıb və inkişaf etməmiş ölkələrdir. Onların xarici borcu da yox səviyyəsindədir. Türklər demiş, “fakir, ama gururlu”.

Azərbaycanın da daxil olduğu 2-ci bölgədə olan ölkələr orta və yüksək gəlirli, inkişaf etməkdə olan və inkişaf etmiş, amma xarici borcu aşağı olan ölkələrdir. Bu ölkələrin bir qismi (neft ölkələri) təbii resurslardan gələn pul hesabına rezerv yığır, xarici borclanmadan isə uzaq dururlar.

3-cü bölgədə olan ölkələr də orta və yüksək gəlirli, inkişafda olan və inkişaf etmiş ölkələrdir. Lakin, onların xarici borcu da çoxdur. Bu bölgədə olan ölkələrin mövcudluğu onu göstərir ki, əslində inkişaf etmiş və yüksək gəlirli ölkə olmaq üçün xarici borcun yüksək olması hər hansı maneə təşkil etmir. Hər zaman həsəd apardığımız Kanada, İsveç, Norveç, Avstriya, Finlandiya, İsveçrə, Almaniya, Fransa, Böyük Britaniya, Danimarka, Yaponiya kimi ölkələr bu kateqoriyaya aiddir. Bəli, bəli.

4-cü bölgədə olan ölkələr kasıb, inkişaf etməmiş, amma xarici borcu da çox olan ölkələrdir. Yəni, əslində olmalıdır. Lakin demək olar ki, dünyada çox kasıb, amma yüksək xarici borclu ölkə bir neçə istisna ölkəni çıxmaq şərti ilə, yoxdur. Yəni, xarici borcu yüksək olan ölkələr əksərən inkişaf etmiş ölkələrdir.

Doğrudur, xarici borcla bağlı çox ciddi bir məsələ də siyasi və iqtisadi asılılığın yaranmasıdır. Ölkələrin xarici borcu çox yüksək olduqda qarşı tərəf bunu rahatlıqla istifadə edərək təzyiq göstərə bilir. Məsələn bu gün hər hansı ölkənin Azərbaycana qarşı belə bir imkanı yoxdur. Çünki faktiki olaraq ölkənin Mərkəzi Bankda və Dövlət Neft Fondunda olan ehtiyatları xarici borcun 4 qatına yaxındır.

Borclanmanın aşağı olması təbii ki, pis deyil. Lakin, düzgün idarə edilən borc bir ölkənin kürəyində iz salan yox, əlində silah olan qamçıya çevrilə bilər. 

Mümkünsüz trio - (Impossible trinity)

Universal olaraq universitet tələbələri təhsil müddətləri boyunca “üçbucaq”ın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş “Əla qiymətlər”, “Sosial aktiv həyat” və “Normal yuxu” dilleması arasında seçim etmək məcburiyyətində qalırlar. 

Normal praktiki şəraitdə hər hansı şəxsin hər üç “nöqtəni” eyni zamanda yerinə yetirməsi bir qədər çətin, daha konservativ yanaşsaq mümkünsüzdür deyə bilərik. Belə ki, “əla qiymətlər” və “normal yuxu” arzu edən şəxs məcbur olaraq “sosial aktiv həyat”dan, “sosial aktiv həyat” və “əla qiymətlər” arzu edən şəxs “normal yuxudan”, “normal yuxu” və “sosial aktiv həyat” arzu edənlərsə “əla qiymətlər”dən imtina etmək məcburiyyətində qalır. Göründüyü kimi, üçbucağın uc nöqtələrində yerləşdirilmiş seçimlərin üçünü də eyni anda seçə bilmirik, hər zaman bir seçimi mütləq şəkildə “qurban” verməli oluruq və “mümkünsüz trio” dilleması ilə üzbəüz qalırıq.

Müasir dövrdə “Mümkünsüz trio” problemi ilə tək tələbələr deyil, eyni zamanda dövlətlər də qarşılaşır. Lakin dövlətlərin qarşılaşdığı “mümkünsüz trio”da seçimlər normal olaraq – “əla qiymətlər”, “sosial aktiv həyat”, “normal yuxu” deyil də, aşağıda göstərilmiş şəkildə - “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”ndən ibarət olur.

Başqa sözlə desək, “sabit məzənnə”, “sərbəst kapital axını” və “müstəqil pul siyasəti”nin eyni anda mövcud olması mümkün olmur, hər zaman seçimlərdən biri qurban verilməli olur.

Təsəvvür edək ki, dünya ortalamasında uçot faiz dərəcəsi 7%-dir (şərti faiz dərəcəsi). Əgər  “A” adlı ölkənin mərkəzi bankı müstəqil pul siyasətinə əsasən öz uçot faiz dərəcələrini 3%-ə endirsə, investorlar aşağı faiz dərəcəsinə malik  “A” adlı ölkənin valyutasını satıb, daha yuxarı faiz dərəcəsinə malik digər xarici valyutaları alacaqlar (7%>3%). Yerli valyutanın kütləvi şəkildə satılması isə məzənnənin kəskin şəkildə dəyişməsinə səbəb olacaq (qeyri-sabit məzənnə). Sabit məzənnəyə və müstəqil pul siyasətinə sahib olmaq istəyən “A” adlı ölkə isə yalnız kapital axınlarına məhdudiyyətlər qoymaqla (günlük, aylıq alış-satış limitləri) buna nail ola bilir (Seçim B). Müstəqil pul siyasəti və sərbəst kapital axını siyasəti izləndiyi zaman isə yerli valyutanın investorlar tərəfindən kütləvi şəkildə satılmasına görə sabit məzənnə siyasətini izləmək mümkün olmur (Seçim C). Sərbəst kapital axını və sabit məzənnəyə (Seçim A) sahib olmaq üçünsə, müstəqil pul siyasətindən imtina edilməli, dünya-uçot faiz dərəcələri qəbul edilməlidir. 

Nəzəriyyədə başa düşdük, bəs praktiki olaraq kimlər nə edir?

Seçim A (Sərbəst kapital axını – Sabit Məzənnə)

Avrozona ölkələri hazırkı dövrdə müstəqil pul siyəsətindən imtina etməklə, sərbəst kapital axını və sabit məzənnə siyasəti (valyuta əvəzlənməsi) həyat keçirirlər. Avropa Mərkəzi Bankı üzv ölkələrin adından pul siyasətini həyata keçirir və üzvlər də bu siyasəti izləmək məcburiyyətindədir.

*Qeyd – Sabit məzənnə siyasəti zamanı avrozona ölkələri eyni valyutanı – avronu ortaq valyuta kimi qəbul edərək öz valyutalarını avroya qarşı "bərkidib", başqa sözlə desək sabitləyib və avro ilə əvəzləyiblər. Bu səbəbdən, nümunədə qeyd edilmiş sabit məzənnə deyildikdə, avronun avrozon daxilində sabit olunmasından söhbət gedir.   

Seçim B (Sabit Məzənnə - Müstəqil pul siyasəti)

Azərbaycan “Seçim B”-in hazırkı dövrdə izləyicilərindən biridir. Belə ki, mərkəzi bank tərəfindən uzun müddətdir de-fakto sabit məzənnə (1USD = 1.7 AZN) və müstəqil pul siyasəti həyata keçirilir. Buna qarşılıq olaraq isə, hüquqi və fiziki şəxslərin gündəlik və aylıq olaraq xarici valyuta alış-satışına limitlər qoyulub (sərbəst kapital axını). Böyük ölkələr sırasında isə Çin hazırda “Seçim B”-yə üstünlük verir.

Seçim C (Sərbəst kapital axını – Müstəqil pul siyasəti)

“Sərbəst kapital axını –Müstəqil pul siyasəti” ikilisinin izləyicilərin böyüyü kimi ABŞ-ın adını çəkə bilərik. Belə ki, ölkənin mərkəzi bankı tərəfindən kapital axının sərbəstliyi və müstəqil pul siyasəti seçildiyi üçün ölkə üzən məzənnəyə sahibdir (qeyri-sabit məzənnə).

Yazıda işlənmiş əsas anlayışların izahı:

Sərbəst kapital axını – Ölkə iqtisadiyyatına daxil edilən və ya çıxarılan, xarici və ya yerli valyuta məbləğlərinə qarşı hər hansı müdaxilənin olmaması mənasına gəlir. Ümumi olaraq müdaxilələr iki formada aparıla bilir: 1) Xarici valyutanın girişi və çıxışı idarə olunur və ya məhdudlanır (alış-satış limitləri) 2) Xarici valyutanın çıxışında vergi tətbiq olunur (Tobin Vergisi)

Sabit məzənnə – Əgər ölkə məzənnəsi mərkəzi bank və ya müvafiq orqan tərəfindən yeni qərara qədər dəyişməmək üzrə müəyyənləşibsə buna sabit məzənnə deyilir. Məzənnənin iqtisadiyyatda baş verən dalğalanmalara əsasən müəyyənləşməsi isə üzən məzənnə adlanır. 

Müstəqil pul siyasəti – Ölkə mərkəzi bankının və ya müvafiq orqanın müstəqil şəkildə uçot-faiz dərəcələrini, inflyasiya hədəflərini sərbəst şəkildə müəyyənləşdirməsinə deyilir. 

Nəy(e)dik, nə olduq...

Hər nə qədər çox qısa müddət imiş kimi görünsə də, 2007-ci ildən bu yana 11 il ötüb. 2007-2017-ci illərdə dəyişməyən şeylərin sayı hesabı yoxdur, lakin, dəyişənlər də az deyil. Məsələn, gəlirlərimiz. 10 il ərzində ortalama bir Azərbaycanlının nominal gəliri manatla 2.5 qat artıb (Dövlər Statistika Komitəsi). Bu göstərici inflasiya və devalvasiya kimi faktorları gözardı edir. Bu illər ərzində Azərbaycanda istehlakçı qiymətlərinin təqribən 1.6 dəfə (Dünya Bankı) artdığını nəzərə alsaq deyə bilərik ki, ortalama olaraq hər birimiz təqribən 55% varlanmışıq. 

Bəs bu varlanma bizim istehlakçı kimi davranışımıza necə təsir göstərib? Aşağıdakı diaqram Azərbaycanda bir sıra məhsulların adambaşına istehlakını 2007 və 2017-ci illər üzrə müqayisə etməyə imkan verir. Diaqramdan aydın olur ki, 10 il ərzində biz daha az tərəvəz və çörək yeməyə, daha çox ət, süd məhsulları və meyvə yeməyə başlamışıq.

Əgər biz 2007-ci ildə adambaşına 29 kiloqram ət yeyirdiksə, indi bu göstərici 37 kiloqramdır. Dünya üzrə adambaşına ət istehlakının 34 kiloqram olduğunu nəzərə alsaq deyə bilərik ki, vəziyyətimiz elə də pis deyil. Lakin, onu da qeyd etmək lazımdır ki, inkişaf etmiş ölkələrdə bu göstərici  75-80 kiloqramdan yuxarıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının tövsiyyə etdiyi illik ət istehlakı miqdarı da bizim mövcud istehlakımızın 2 qatından artıqdır (84 kq).

İllər ərzində hansı məhsulun istehlakının 2007-ci il ilə müqayisədə necə dəyişdiyini görmək üçün ərzaq istehsalı indeksini hesablamaq yerinə düşər. Bu indeks belə hesablanır:

Burada X müəyyən il üçün indeksin dəyərini, C isə istehlak miqdarını göstərir. Beləliklə, 2007-ci il üçün indeksin dəyəri 100-ə bərabər olmuş olur.  

Hər məhsulun 2007-ci il üçün adambaşına istehlakını “100”-ə sabitləyib növbəti illəri ona uyğun olaraq dəyişsək ortaya aşağıdakı kimi bir mənzərə çıxır. Belə aydın olur ki, 10 il ərzində ən yüksək artım süd məhsullarında olub (+40%).

Ət istehlakının artmış olması önəmli göstəricidir, lakin bu artımın əsasını hansı ət növünün təşkil etməsi də vacib məsələdir. Yuxarıda ümumi ərzaq kateqoriyaları üçün hesabladığımız istehlak indeksini ət növləri üçün də hesablaya bilərik.

Görünür ki, ənənəvi olaraq istehlak edilən 3 əsas ət növündən ən ciddi artım quş ətinin istehlakında olub. Belə ki, adambaşına quş əti istehlakı 2007-ci il ilə müqayisədə 35% artıb. Bu artımın əsas hissəsi isə (~20%) 2015-ci ildən, yəni devalvasiyadan sonra olub. Bunu quş ətinin qiymətinin digər ətlərlə müqayisədə daha ucuz olması ilə əlaqələndirmək olar. Bununla belə, donuz ətinin istehlakında artım quş əti ilə müqayisədə daha yüksəkdir (40%). Donuz ətinin istehlakı 2013-cü ilə qədər 3 dəfə azalmışdısa da, daha sonra 4 il ərzində 4 qat artmışdır.  

Gələcəklə bağlı proqnoz vermək çətindir. Lakin görünən odur ki, önümüzdəki illərdə toyuq ətinin istehlakındakı artış davam edəcək. Donuz ətinin istehlakı da ciddi şəkildə artacaq, hətta, donuz əti ənənəvi olaraq istehlak edilən ət növünə belə çevrilə bilər. Meyvə istehlakının artmağa davam edəcəyini, tərəvəz istehlakının isə azalan trenddən uzaqlaşaraq artmağa başlayacağını təxmin etmək olar. Belə ki, gəlir səviyyəsi artdıqdan bir müddət sonra insanlar daha sağlam qidalara üz tutmağa başlayırlar. Bu, həm də çörək istehlakının növbəti illərdə də azalacağını deməyə əsas verir.

Mənbə: Dövlət Statistika Komitəsi